Πενήντα χρόνια ΠΑΣΟΚ. Ενα ΠΑΣΟΚ; Οχι. Τρία τουλάχιστον. Το πρώτο στην αρχική φάση του. Το ΠΑΣΟΚ της ηρωικής περιόδου 1974-1981. Τότε που ο ιδρυτής του κινούνταν πιο αριστερά από τα δύο κομμουνιστικά κόμματα στην Ελλάδα, πιο ριζοσπαστικά από τα άλλα σοσιαλιστικά κόμματα στην Ευρώπη. Ηταν η εποχή των μεγάλων οραμάτων, των βαρύγδουπων εξαγγελιών για ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Ηταν η εποχή που το κόμμα υποσχέθηκε τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, την αυτοδιαχείριση, την έξοδο από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ, την απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων. Ηταν η εποχή της μαζικής οργάνωσης, του τρίπτυχου Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση. Η εποχή που η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία ήταν ο νεροκουβαλητής του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και το ΠΑΣΟΚ είχε αρνηθεί να ενταχθεί στη Σοσιαλιστική Διεθνή.
Ηταν η εποχή που βρήκαν φιλόξενη στέγη φιλελεύθεροι αστοί, αντιδεξιοί όλων των αποχρώσεων, αριστεροί, ανέστιοι κομμουνιστές, ακόμη και ελευθεριακοί. Ολους τους κάλυπτε η ιδρυτική διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη. Χωρίς μεγάλη προσπάθεια, οι πάντες ή σχεδόν οι πάντες στην ευρύτερη περιοχή της Κεντροαριστεράς και της Αριστεράς μπορούσαν να βρουν κάτι που να τους εκφράζει στο σκοπίμως νεφελώδες ιδεολογικό σχήμα. Και ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Ανδρέα Παπανδρέου. Δειλά στην αρχή, γι’ αυτό και το χαμηλό 13 και κάτι τοις εκατό των εκλογών του 1974, που αιφνιδίασε δυσάρεστα τον αρχηγό του κόμματος, μαζικά στη συνέχεια, και γι’ αυτό μέσα σε επτά χρόνια το 13 και κάτι τοις εκατό έγινε 48 και κάτι τοις εκατό. Το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό που απέσπασε κόμμα στην Ελλάδα μετά το 54% του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 1974.
Το δεύτερο ΠΑΣΟΚ ήταν το κυβερνητικό της φάσης 1981-1989. Τότε πολλές από τις δεσμεύσεις της πρώτης περιόδου, οι πιο ριζοσπαστικές, ξεχάστηκαν, εγκαταλείφθηκαν. Δεν αποσύρθηκαν όμως από τη ρητορική του κόμματος, έμειναν για κάμποσο στα χαρτιά, στα κείμενα του κόμματος, στις αποφάσεις των καθοδηγητικών οργάνων, αλλά στην πράξη είχαμε μια προσαρμογή, έναν συμβιβασμό που καθησύχασε το σύστημα το οποίο είχε θορυβηθεί από τον εκλογικό θρίαμβο του ΠΑΣΟΚ και τις πολύ αριστερές διακηρύξεις του, χωρίς όμως να απογοητεύσει το μεγάλο πλήθος που ακολουθούσε το κόμμα γιατί ο πρόεδρός του και πρωθυπουργός της χώρας φρόντισε με τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και τη γενναία αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ των μη προνομιούχων να το ικανοποιήσει. Ηταν η εποχή που, σύμφωνα με την ευφυή σύλληψη του Ανδρέα Παπανδρέου, η κυβέρνηση αγωνιζόταν για το εφικτό και το κόμμα για το επιθυμητό.
Το τρίτο ΠΑΣΟΚ ήταν αυτό του εκσυγχρονισμού, δηλαδή το ΠΑΣΟΚ του Κώστα Σημίτη. Ο σοσιαλδημοκράτης γερμανικού τύπου ήταν στο περιθώριο για μερικά χρόνια λόγω των απόψεών του, πήρε την πρωθυπουργία, πήρε το κόμμα από τον Ακη Τσοχατζόπουλο, έβαλε τη χώρα στο ευρώ, την Κύπρο στην Ευρωπαϊκή Ενωση, αφαίρεσε από τον δημόσιο λόγο του ΠΑΣΟΚ όλα τα υπολείμματα της «επαναστατικής» περιόδου, προσπάθησε να εκλογικεύσει τις σχέσεις με την Τουρκία, έφτασε στο τσακ να λύσει το Μακεδονικό, προχώρησε σε μαζικές ιδιωτικοποιήσεις, κέρδισε δύο εκλογές (1996, 2000), έχασε κατά κράτος τη μάχη κατά της διαφθοράς.
Για τους εσωκομματικούς αντιπάλους του, ήταν η δεξιά εκδοχή του ΠΑΣΟΚ. Για τους φίλους του ήταν ο ρεαλιστής που κράτησε το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, το κόμμα ενωμένο και την Ελλάδα σε ευρωπαϊκή τροχιά.
Τα υπόλοιπα ΠΑΣΟΚ με τους άλλους αρχηγούς (Γιώργος Παπανδρέου, Ευάγγ. Βενιζέλος, Φώφη Γεννηματά, Νίκος Ανδρουλάκης), αν εξαιρεθεί το υψηλό ποσοστό του 2009, κινήθηκαν μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, κυρίως λόγω της υπογραφής του πρώτου μνημονίου και της συνεργασίας με τη Δεξιά. Σήμερα οι επτά υποψήφιοι καλούνται να αναμετρηθούν και με το παρελθόν και με το παρόν και να σχεδιάσουν το μέλλον του ΠΑΣΟΚ. Το παρελθόν πλούσιο, με τα καλά και τα κακά του. Το παρόν δύσκολο. Το μέλλον άγνωστο.
Τάσος Παππάς