Μουσείο Νίκου Γκάτσου
Γράφει ο Νότης Μαυρουδής
Μιλάει η είδηση από μόνη της. Η αποδοχή εκ μέρους της πολιτείας της πρότασης να κηρυχθεί η γενέτειρα οικία Νίκου Γκάτσου στην Ασέα Αρκαδίας ως «μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς» από.. την πρόεδρο του Συνδέσμου των εν Αθήναις Ασεατών Αττικής κ. Μαρίας Οικονομοπούλου-Φράγκου, είναι μια ξεχωριστή είδηση. Η υπουργός Πολιτισμού δήλωσε μεταξύ άλλων πως: «Είναι χρέος της Πολιτείας να προστατέψει και να αναδείξει το σπίτι που γεννήθηκε ο Ποιητής».
Αυτό είναι ξεκάθαρα «ιδιαίτερο» μέσα στην μακρά χρονική περίοδο η οποία είναι γεμάτη με… κακές ειδήσεις γύρω από τα… ανατριχιαστικά περιστατικά βίας και βιασμών.
Πάντως, ο κόσμος των τεχνών της ελληνικής ποίησης και του τραγουδιού, φαντάζομαι πως καλοδέχεται μια τέτοια σκέψη-πρόταση, για ένα μουσείο Νίκου Γκάτσου στην Ασέα, η οποία δείχνει πως, έστω μ’ αυτό τον τρόπο, οι κλασικές αξίες της μεταπολεμικής δημιουργίας (ένας από τους εκπροσώπους της είναι και ο Νίκος Γκάτσος) κεντρίζουν ακόμα το ενδιαφέρουν της πολιτείας.
Ας σταθούμε όμως στο ίδιο το γεγονός της θετικής πρόθεσης για την οικία Νίκου Γκάτσου. Το ρημαγμένο πλέον σπίτι του ποιητή, στην Ασέα η οποία βρίσκεται περίπου στο κέντρο της Πελοποννήσου, απέχει περίπου 20 χιλιόμετρα από την Τρίπολη και τη Μεγαλόπολη και 190 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Ένα μουσείο αφιερωμένο σε έναν ποιητή, αποτελεί εξορισμού ευχάριστη έκπληξη διαχρονικά, αφού η χώρα μας δεν φημίζεται για την φιλόξενη διάθεση απέναντι στους τόσους δημιουργούς της. Ένα μουσείο τονίζει το ενδιαφέρον των κατοίκων της αλλά προκαλεί και το ενδιαφέρον επισκεπτών γύρω από τη σημειολογία του τιμώμενου και ο Νίκος Γκάτσος είναι η εμβληματική προσωπικότητα η οποία δημιούργησε γλωσσική υπόσταση, με τις γραφές του σε λιτή και ποιητική φόρμα, Δάσκαλος της στιχουργικής στους σύγχρονούς του αλλά και στους μεταγενέστερους. Άρχοντας στις συνεργασίες του με τα μουσικά μεγαθήρια της μετεμφυλιακής περιόδου του ελληνικού τραγουδιού (Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Ξαρχάκος κλπ), στις γόνιμες δεκαετίες του 60’ ’70 κλπ, στις σημαντικές μεταφράσεις-αποδόσεις στους (Λόρκα, Έλλιοτ, κ.ά.) και στις σποραδικές αλλά ουσιαστικές παρεμβάσεις του σε θέματα που αφορούσαν τα Γράμματα και τις Τέχνες.
Μόνο σε θεατρικά έργα, σε βιβλία, σε λογοτεχνικά περιοδικά, σε πρώτες θεατρικές παραστάσεις και ραδιοφωνικές εκπομπές θεάτρου, έχουν παρουσιαστεί 37 εργασίες του, οι οποίες εξακολουθούν να είναι σημεία μεγάλης εκτίμησης.
Πάντα ευγενής ο ευπατρίδης κος Γκάτσος, που εύστοχα ο συνθέτης Γιώργος Ανδρέου στο ωραίο αφιερωματικό τραγούδι του τον περικλείει με τη φράση «Όλα κύριε Νίκο είναι εδώ
Όπως τα άφησες εσύ κι όπως τα ξέρεις»…
Ο ποιητής με το μοναδικό εκδομένο ποίημα «Αμοργός» (1943) λόγος με υπερρεαλιστική γραφή, με στοιχεία της ελληνικής δημοτικής και λόγιας παράδοσης με τις αλήθειες, τις προφητικές του προτροπές και, πάντα σταθερός στον ρεαλισμό μέσα από τον πραγματικά βαθύ του λόγο, στα απλά και τα πιο σύνθετα τραγούδια του, συνδέει με τον πιο απλό τρόπο και ιστορικά στοιχεία.
Βασικός συνοδοιπόρος τού Μάνου Χατζιδάκι, ήταν πάντα δίπλα του· στις συνεργασίες τραγουδιών, στις παρέες, στην καθημερινότητα του. Η στενή φιλία τους, έφερε καρπούς σε καιρούς με συνεχόμενες αλλαγές στη χώρα μας (πολιτικών αντιλήψεων, παγκόσμιων επιρροών, πολιτισμικής αισθητικής, παραδοσιακών αντιφάσεων, διαχείρισης του ελεύθερου πνεύματος κ.ά.)· στη διάρκεια μιας 60ετίας, η οποία σημάδεψε τις εξελίξεις της ελληνικής κοινωνίας, με σκοτεινές και φωτεινές πλευρές. Να σημειωθεί πως μετά το θάνατο του Γκάτσου (1992), ο επιστήθιος φίλος του, Χατζιδάκις, κατέρρευσε από υγεία και διάθεση, φεύγοντας κι αυτός το 1994…
Με την πρόταση για μουσείο Νίκου Γκάτσου (8/12/1911-12/5/1992), βρίσκω την ευκαιρία να αναφερθώ στον Ποιητή και στο πνεύμα που θεμελίωσε στο βαθύ ελληνικό τραγούδι, το οποίο έμελλε να παίξει την στιχουργική ραχοκοκαλιά της ελληνικής σύγχρονης κουλτούρας.
Το γεγονός πως η ελληνική στιχουργία έχει να επιδείξει σήμερα, σημαντικούς στιχουργούς-ποιητές (Ελευθερίου-Γκανάς-Ρασσούλης-Δημητρούκα-Γκόνης-Παπαδόπουλος-Νικολακοπούλου-Τριπολίτης-Κατσούλης-Αλκαίος-Γράψας-Μωραϊτης-Φασουλάς-Ιωάννου κ.ά.) είναι συνδεδεμένη με την ύπαρξη των Γκάτσου-Ελύτη-Ρίτσου-Λειβαδίτη-Σεφέρη κ.ά. Ένας «κορμός»-θεμέλιο που πάνω του χτίστηκε η νεότερη γλωσσική κουλτούρα· ανεξάρτητα από την πάλαι ποτέ δισκογραφική παραποίηση στα κατά καιρούς μοδάτα τραγούδια, που πολλές φορές έφεραν στην επιφάνεια γλωσσικά ιδιώματα τα οποία επέφεραν ακόμα και γλωσσικές «αναταραχές» στην καθημερινή έκφραση· ο «κορμός» όμως παρέμεινε διαχρονικός δίχως τα τραγούδια αυτά να στερούνται ευρείας λαϊκής απήχησης.
Ο Χατζιδάκις είχε πει πως «η παρακαταθήκη του Γκάτσου περιέχει όλη την ευρωπαϊκή́ θητεία του Μεσοπολέμου».
Να μην προσπεράσουμε την περίοδο τού μεσοπολέμου απλώς ως μια περίοδο αμιγώς πολεμική. Το διάστημα μεταξύ του 1922 και του 1940, συναντάμε την χώρα μας με προσφυγικά ρεύματα από την καταστροφή της Σμύρνης και τις συνέπειες αυτών των κοινωνικών ρευμάτων που αναζήτησαν γη και τροφή. Τα εθνικιστικά ρεύματα και οι απίστευτες παράλογες εκστρατείες, λύγισαν τις ελληνικές κυβερνήσεις οι οποίες αφέθηκαν έρμαιο στις διαθέσεις της χιτλερικής μηχανής… Ωστόσο, την ίδια περίοδο, παράλληλα το… θαύμα της ποιητικής-λογοτεχνικής γενιάς του 1930, δημιούργησε τα θεμέλια της γλωσσικής μας υπόστασης. Το θέατρο και η επιθεώρηση με τις μουσικές της, αναπτύχθηκαν ανέλπιστα μέσα στην έκρυθμη κατάσταση, με αποτέλεσμα η χώρα μας να σχηματίσει πολιτισμική υ π ό σ τ α σ η!
Αυτή είναι η πνευματική «θητεία Μεσοπολέμου» στην οποία ο Νίκος Γκάτσος και οι ομότεχνοί του παρουσίασαν έργο και θεμελιακή προσωπικότητα.
Ο Γκάτσος πλημμύρισε την εποχή του με πολλά τραγούδια, με πολλές σκέψεις. Άνθρωπος σοφός, μέντορας πολλών νεότερων, ακόμα και ο Χατζιδάκις έχει πει πως ο Γκάτσος έχει παίξει ρόλο «πνευματικού μέντορα…»
Για όλα αυτά και για άλλα πολλά, η μνήμη του θα στεγαστεί μελλοντικά στο μελλοντικά ανακαινισμένο κτήριο της Ασέας, εκτός εάν η ελληνική γραφειοκρατία παρέμβει και επαναλάβει τα παραδείγματα των μουσείων Μαρία Κάλλας, Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, που ακόμα είναι ερείπια, ενώ τα μουσεία Οδυσσέα Ελύτη και Μάνου Χατζιδάκι ήδη λειτουργούν και φωτίζουν το τοπίο...
Πάντα σοβαρός, όμορφος, φωτεινός, λιγομίλητος, αρνητής ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών παρουσιάσεων, ο Νίκος Γκάτσος, ουδέποτε δέχτηκε συνεντεύξεις και δημοσιότητα και τούτο τον κατέστησε ανεξάρτητη προσωπικότητα, αρνούμενο ακατάπαυστα οποιαδήποτε προβολή, πέρα από το ίδιο το έργο του, μαζί με τους πολλούς συνεργάτες των στίχων του.
Και να κλείσω με ένα στίχο του Μάνου Χατζιδάκι για τον Γκάτσο που μελοποίησα το 1977 και που τον περιγράφει σε βάθος…
«Η γη καθώς τον γέννησε,
τον στόλισε πράσινα φύλλα της ιτιάς,
του έλατου και της ελιάς.
Μα η σκέψη του τον βύθισε
στης πολιτείας την άσφαλτο
κι έγινε πέτρα αρχαϊκή
στη μνήμη των εφήβων.»
Αυτό είναι ξεκάθαρα «ιδιαίτερο» μέσα στην μακρά χρονική περίοδο η οποία είναι γεμάτη με… κακές ειδήσεις γύρω από τα… ανατριχιαστικά περιστατικά βίας και βιασμών.
Πάντως, ο κόσμος των τεχνών της ελληνικής ποίησης και του τραγουδιού, φαντάζομαι πως καλοδέχεται μια τέτοια σκέψη-πρόταση, για ένα μουσείο Νίκου Γκάτσου στην Ασέα, η οποία δείχνει πως, έστω μ’ αυτό τον τρόπο, οι κλασικές αξίες της μεταπολεμικής δημιουργίας (ένας από τους εκπροσώπους της είναι και ο Νίκος Γκάτσος) κεντρίζουν ακόμα το ενδιαφέρουν της πολιτείας.
Ας σταθούμε όμως στο ίδιο το γεγονός της θετικής πρόθεσης για την οικία Νίκου Γκάτσου. Το ρημαγμένο πλέον σπίτι του ποιητή, στην Ασέα η οποία βρίσκεται περίπου στο κέντρο της Πελοποννήσου, απέχει περίπου 20 χιλιόμετρα από την Τρίπολη και τη Μεγαλόπολη και 190 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Ένα μουσείο αφιερωμένο σε έναν ποιητή, αποτελεί εξορισμού ευχάριστη έκπληξη διαχρονικά, αφού η χώρα μας δεν φημίζεται για την φιλόξενη διάθεση απέναντι στους τόσους δημιουργούς της. Ένα μουσείο τονίζει το ενδιαφέρον των κατοίκων της αλλά προκαλεί και το ενδιαφέρον επισκεπτών γύρω από τη σημειολογία του τιμώμενου και ο Νίκος Γκάτσος είναι η εμβληματική προσωπικότητα η οποία δημιούργησε γλωσσική υπόσταση, με τις γραφές του σε λιτή και ποιητική φόρμα, Δάσκαλος της στιχουργικής στους σύγχρονούς του αλλά και στους μεταγενέστερους. Άρχοντας στις συνεργασίες του με τα μουσικά μεγαθήρια της μετεμφυλιακής περιόδου του ελληνικού τραγουδιού (Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Ξαρχάκος κλπ), στις γόνιμες δεκαετίες του 60’ ’70 κλπ, στις σημαντικές μεταφράσεις-αποδόσεις στους (Λόρκα, Έλλιοτ, κ.ά.) και στις σποραδικές αλλά ουσιαστικές παρεμβάσεις του σε θέματα που αφορούσαν τα Γράμματα και τις Τέχνες.
Μόνο σε θεατρικά έργα, σε βιβλία, σε λογοτεχνικά περιοδικά, σε πρώτες θεατρικές παραστάσεις και ραδιοφωνικές εκπομπές θεάτρου, έχουν παρουσιαστεί 37 εργασίες του, οι οποίες εξακολουθούν να είναι σημεία μεγάλης εκτίμησης.
Πάντα ευγενής ο ευπατρίδης κος Γκάτσος, που εύστοχα ο συνθέτης Γιώργος Ανδρέου στο ωραίο αφιερωματικό τραγούδι του τον περικλείει με τη φράση «Όλα κύριε Νίκο είναι εδώ
Όπως τα άφησες εσύ κι όπως τα ξέρεις»…
Ο ποιητής με το μοναδικό εκδομένο ποίημα «Αμοργός» (1943) λόγος με υπερρεαλιστική γραφή, με στοιχεία της ελληνικής δημοτικής και λόγιας παράδοσης με τις αλήθειες, τις προφητικές του προτροπές και, πάντα σταθερός στον ρεαλισμό μέσα από τον πραγματικά βαθύ του λόγο, στα απλά και τα πιο σύνθετα τραγούδια του, συνδέει με τον πιο απλό τρόπο και ιστορικά στοιχεία.
Βασικός συνοδοιπόρος τού Μάνου Χατζιδάκι, ήταν πάντα δίπλα του· στις συνεργασίες τραγουδιών, στις παρέες, στην καθημερινότητα του. Η στενή φιλία τους, έφερε καρπούς σε καιρούς με συνεχόμενες αλλαγές στη χώρα μας (πολιτικών αντιλήψεων, παγκόσμιων επιρροών, πολιτισμικής αισθητικής, παραδοσιακών αντιφάσεων, διαχείρισης του ελεύθερου πνεύματος κ.ά.)· στη διάρκεια μιας 60ετίας, η οποία σημάδεψε τις εξελίξεις της ελληνικής κοινωνίας, με σκοτεινές και φωτεινές πλευρές. Να σημειωθεί πως μετά το θάνατο του Γκάτσου (1992), ο επιστήθιος φίλος του, Χατζιδάκις, κατέρρευσε από υγεία και διάθεση, φεύγοντας κι αυτός το 1994…
Με την πρόταση για μουσείο Νίκου Γκάτσου (8/12/1911-12/5/1992), βρίσκω την ευκαιρία να αναφερθώ στον Ποιητή και στο πνεύμα που θεμελίωσε στο βαθύ ελληνικό τραγούδι, το οποίο έμελλε να παίξει την στιχουργική ραχοκοκαλιά της ελληνικής σύγχρονης κουλτούρας.
Το γεγονός πως η ελληνική στιχουργία έχει να επιδείξει σήμερα, σημαντικούς στιχουργούς-ποιητές (Ελευθερίου-Γκανάς-Ρασσούλης-Δημητρούκα-Γκόνης-Παπαδόπουλος-Νικολακοπούλου-Τριπολίτης-Κατσούλης-Αλκαίος-Γράψας-Μωραϊτης-Φασουλάς-Ιωάννου κ.ά.) είναι συνδεδεμένη με την ύπαρξη των Γκάτσου-Ελύτη-Ρίτσου-Λειβαδίτη-Σεφέρη κ.ά. Ένας «κορμός»-θεμέλιο που πάνω του χτίστηκε η νεότερη γλωσσική κουλτούρα· ανεξάρτητα από την πάλαι ποτέ δισκογραφική παραποίηση στα κατά καιρούς μοδάτα τραγούδια, που πολλές φορές έφεραν στην επιφάνεια γλωσσικά ιδιώματα τα οποία επέφεραν ακόμα και γλωσσικές «αναταραχές» στην καθημερινή έκφραση· ο «κορμός» όμως παρέμεινε διαχρονικός δίχως τα τραγούδια αυτά να στερούνται ευρείας λαϊκής απήχησης.
Ο Χατζιδάκις είχε πει πως «η παρακαταθήκη του Γκάτσου περιέχει όλη την ευρωπαϊκή́ θητεία του Μεσοπολέμου».
Να μην προσπεράσουμε την περίοδο τού μεσοπολέμου απλώς ως μια περίοδο αμιγώς πολεμική. Το διάστημα μεταξύ του 1922 και του 1940, συναντάμε την χώρα μας με προσφυγικά ρεύματα από την καταστροφή της Σμύρνης και τις συνέπειες αυτών των κοινωνικών ρευμάτων που αναζήτησαν γη και τροφή. Τα εθνικιστικά ρεύματα και οι απίστευτες παράλογες εκστρατείες, λύγισαν τις ελληνικές κυβερνήσεις οι οποίες αφέθηκαν έρμαιο στις διαθέσεις της χιτλερικής μηχανής… Ωστόσο, την ίδια περίοδο, παράλληλα το… θαύμα της ποιητικής-λογοτεχνικής γενιάς του 1930, δημιούργησε τα θεμέλια της γλωσσικής μας υπόστασης. Το θέατρο και η επιθεώρηση με τις μουσικές της, αναπτύχθηκαν ανέλπιστα μέσα στην έκρυθμη κατάσταση, με αποτέλεσμα η χώρα μας να σχηματίσει πολιτισμική υ π ό σ τ α σ η!
Αυτή είναι η πνευματική «θητεία Μεσοπολέμου» στην οποία ο Νίκος Γκάτσος και οι ομότεχνοί του παρουσίασαν έργο και θεμελιακή προσωπικότητα.
Ο Γκάτσος πλημμύρισε την εποχή του με πολλά τραγούδια, με πολλές σκέψεις. Άνθρωπος σοφός, μέντορας πολλών νεότερων, ακόμα και ο Χατζιδάκις έχει πει πως ο Γκάτσος έχει παίξει ρόλο «πνευματικού μέντορα…»
Για όλα αυτά και για άλλα πολλά, η μνήμη του θα στεγαστεί μελλοντικά στο μελλοντικά ανακαινισμένο κτήριο της Ασέας, εκτός εάν η ελληνική γραφειοκρατία παρέμβει και επαναλάβει τα παραδείγματα των μουσείων Μαρία Κάλλας, Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, που ακόμα είναι ερείπια, ενώ τα μουσεία Οδυσσέα Ελύτη και Μάνου Χατζιδάκι ήδη λειτουργούν και φωτίζουν το τοπίο...
Πάντα σοβαρός, όμορφος, φωτεινός, λιγομίλητος, αρνητής ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών παρουσιάσεων, ο Νίκος Γκάτσος, ουδέποτε δέχτηκε συνεντεύξεις και δημοσιότητα και τούτο τον κατέστησε ανεξάρτητη προσωπικότητα, αρνούμενο ακατάπαυστα οποιαδήποτε προβολή, πέρα από το ίδιο το έργο του, μαζί με τους πολλούς συνεργάτες των στίχων του.
Και να κλείσω με ένα στίχο του Μάνου Χατζιδάκι για τον Γκάτσο που μελοποίησα το 1977 και που τον περιγράφει σε βάθος…
«Η γη καθώς τον γέννησε,
τον στόλισε πράσινα φύλλα της ιτιάς,
του έλατου και της ελιάς.
Μα η σκέψη του τον βύθισε
στης πολιτείας την άσφαλτο
κι έγινε πέτρα αρχαϊκή
στη μνήμη των εφήβων.»