Γράφει ο Φοίβος Γκικόπουλος*
Εφαρμόζοντας ένα σχήμα του Λεβί-Στρος μπορούμε να εντοπίσουμε δομές που συνθέτουν τον μύθο της εφημερίδας: πράγματι ο μύθος καθορίζει μοντέλα που αναφέρονται ταυτόχρονα στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Μ’ άλλα λόγια, ο μύθος είναι ένα σχήμα μιας διαρκούς και σταθερής αποτελεσματικότητας.
Από τη δομική εξέταση του μύθου και της εφημερίδας, φαίνεται να διακρίνεται μια επικύρωση..
του πεπρωμένου, μια επιβεβαίωση της φιλοσοφίας «ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον». Μια παράλληλη επιβεβαίωση σ’ αυτή την κατεύθυνση μας δίνει ο Μακ Λούαν όταν παρατηρεί ότι οι πρώτες ειδήσεις που ψάχνουμε στην εφημερίδα είναι εκείνες που γνωρίζουμε ήδη επειδή υπήρξαμε πρωταγωνιστές ή μάρτυρες.
Ας σκεφτούμε και για ορισμένες ειδήσεις που, αφού πρώτα εμφανίστηκαν στο ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, αύξησαν κατακόρυφα την κυκλοφορία της εφημερίδας: πρέπει να το παραδεχτούμε ότι η πραγματική λειτουργία της εφημερίδας σήμερα δεν είναι να δώσει την πληροφορία, όσο να την επιβεβαιώσει.
Οταν παίρνουμε στο χέρι την εφημερίδα, δεν ψάχνουμε τα νέα: ψάχνουμε την εφημερίδα. Και ξέρουμε ήδη τι θα μας πει∙ αυτό που θα μας επιβεβαιώσει.
Εδώ και λίγο καιρό μπορούσε να συμβεί σε κάποιον, όχι και πολύ απαίδευτο, για να πιστοποιήσει χωρίς καμιά αμφιβολία μια «αλήθεια», ανέτρεχε στο φοβερό: «Είναι γραμμένο ακόμη και στην εφημερίδα».
Η ανάγνωση της εφημερίδας δεν έγινε -όπως έλεγε ο Χέγκελ- «η πρωινή προσευχή του σύγχρονου ανθρώπου», αλλά ένα βασικό μέσο πληροφόρησης και διακίνησης ιδεών, αν και το εργαλείο δεν είναι τέλειο και, καμιά φορά, αναξιόπιστο.
Σημαντικό είναι να διαβάζεις την εφημερίδα με κριτικό και αποστασιοποιημένο βλέμμα, γνωρίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερο τους μηχανισμούς και τις προθέσεις. Είναι όμως δυνατόν να θωρακιστούμε από τις «δηλητηριώδεις» ειδήσεις των εφημερίδων; Οι αμφιβολίες σ’ αυτή την κατεύθυνση είναι πολλές και βλαβερές. Σήμερα πιστεύουμε, έστω κατά προσέγγιση του παράδοξου, ότι η εφημερίδα δεν «δημοσιεύει» ειδήσεις αλλά τις «κατασκευάζει».
Μ’ αυτό δεν λέμε ότι η εφημερίδα επινοεί τις ειδήσεις (αν και, δυστυχώς, υπάρχουν εφημερίδες χωρίς ενδοιασμούς σ’ αυτή την κατεύθυνση), αλλά απλώς επιλέγει συγκεκριμένες ειδήσεις και όχι άλλες, τους δίνει έμφαση με μεγάλα γράμματα ή τις αιχμαλωτίζει σε μισή στήλη, τις παρουσιάζει στην πρώτη σελίδα ή τις κρύβει στο εσωτερικό, τις εμπλουτίζει με μεγάλους τίτλους ή μεγάλες φωτογραφίες ή τις ελαχιστοποιεί.
Πάντως, αυτό που πρέπει να συζητήσουμε είναι ο λεγόμενος «μύθος της αντικειμενικότητας». Η δημοσιογραφική δραστηριότητα πέρα από αντικειμενικότητα είναι ερμηνεία, και η ερμηνεία είναι ένας φυσιολογικός όρος κάθε πράξης πληροφόρησης.
Ο μύθος της αντικειμενικότητας, με τη σχετική εικόνα της «ανεξάρτητης» εφημερίδας, έγραψε ο Ουμπέρτο Εκο, απλά καμουφλάρει την αναγνωρισμένη και μοιραία προοπτική της κάθε είδησης. Με το απλό γεγονός ότι επιλέγω να πω κάτι αντί για κάτι άλλο έχω ήδη «ερμηνεύσει».
Τελικά φαίνεται ότι διαβάζουμε την εφημερίδα όχι τόσο για να πληροφορηθούμε όσο για να επιβεβαιωθούμε και να ξαναβρούμε την ταυτότητά μας στον περιβάλλοντα χώρο, κατάλληλα προσεγγίζοντας ή απομακρύνοντας την εικόνα του κόσμου που μας προσφέρει η καθημερινότητα.
Ο Μούζιλ, όχι αδίκως, έγραφε ότι οι άνθρωποι δεν ζουν άμεσα τις εμπειρίες που θεωρούν πιο σημαντικές αλλά αρκούνται στο να τις ζουν ως απλοί καταναλωτές ειδήσεων και ο Μπέρτραντ Ράσελ πρότεινε να διδάσκουν στα σχολεία την τέχνη της ανάγνωσης των εφημερίδων με απόλυτη δυσπιστία.
Να διαβάζεις την εφημερίδα μπορεί να είναι ένα αγαπημένο χόμπι∙ να ξέρεις να τη διαβάζεις είναι θέμα κουλτούρας.
*ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ
- δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών (12.12.2015)